بهادر میرحسینی

نخستین عزاداری عمومی به دوره‌ی حکومت آل بویه برمی‌گردد.

معزالدوله دیلمی برای نخستین بار در ایران دستور داد روز عاشورا مردم جایی مشخص از شهر جمع شوند. رخت عزا بپوشند. بازارها را بستند. خرید و فروش در آن روز منع شد و پارچه‌های سیاه عزا از در و دیوار شهر آویخته شد اما آل بویه که بودند؟
آل بویه، بوییان یا دیالمه که به مدت ۱۲۱ سال بر بخش‌هایی از ایران و خاورمیانه حکومت کردند حکومتی ایرانی از دودمان‌های دیلمی شیعه پس از اسلام است که در بخش مرکزی، غربی و جنوبی ایران و عراق فرمان‌روایی می‌کردند و از دیلمان در لاهیجان استان گیلان بودند. در زمان این حکومت تمامی ادیان و مذاهب وقت؛ آزاد بودند و زبان‌های عربی به عنوان زبان رسمی، مازندرانی یا مازرونی زبان رسمی و ادبی دربار، پارسی میانه زبان دوم دربار و پارسی نو رایج در میان مردم و گیلکی زبان خود آن‌ها بود.
از سوگ سیاوش تا سوگ حسینی (ع)
سوگ و عزای ماه محرم جدای از این‌که هم‌زمان با سال تحویل هجری قمری است برگرفته از آیین سوگ سیاووش یا همان سووشون ماجرای مرگ و زندگی غم انگیز سیاوش یکی از قسمت‌های جذاب شاه‌نامه فردوسی است.
برای آن‌هایی که می‌گویند سوگ و عزای ماه محرم، ارتباطی به فرهنگ ایران ندارد و آیین ایران باستان پیوسته شادی و زندگی بدون غم و درد است اما بهترین پیش‌نهاد شاید مرور سووشون و ماجرای مرگ و زندگی غم‌انگیز سیاوش است. چه سوگ‌نامه و مرثیه‌هایی که سر داده نشده است و اساساً یکی از بخش‌های جذاب و مفصل شاه‌نامه به همین موضوع اختصاص دارد. برخی حتا از این می‌گویند که آیین گل‌مالی ریشه‌ در سوگ سیاوش دارد! کردار نیک و پاک‌دامنی یک جوان است. همان چیزی که نمونه‌ی آن در سیره امام حسین (ع) و اهل‌بیت (ع) نیز از بالای منابر روضه خوانی روایت می‌شود و ایرانیان را دل‌بسته و ارادت‌مند این خاندان کرده است. تحمل تشنگی، بیعت نکردن با دشمن، پذیرش مرگ برای آزادگی در برابر زندگی پر خفّت و ذلت، راستی در رفتار، گفتار و اندیشه همه‌ی آن چیزی است که شعور ما را دل‌بسته این خاندان کرده است. چنان که حاضر نیستیم دست از آن بکشیم و آن را سینه ‌به‌ سینه و نسل به نسل حفظ کرده‌ایم.
گویا همین خاندان بودند که خبر شهادت سیاووش را آوردند و برای نخستین بار به سوگ نشستند و خبر شهادت حسین بن علی (ع) و عزای وی هم به وسیله‌ی آنان بود.
اینان سپس با کمک به شیخ صفی الدین در لاهیجان و در اختیار گداشتند خانقاه به وی برای تشکیل امپراتوری صفوی کمک‌های شایان توجهی کردند. بوییان یا همان دیلمیان که خستین حکومت شیعه مذهب ایران را بنیان گزاری کرده بودند یکی از چهار خاندان شهر نشین بودند که با صفویان، نادر شاه افشار و زندیان در پیمان سیاسی و نظامی بودند که خود آن‌ها دو طایفه‌ی عشایری از هفت خاندانی بودند که در پیمان با شاه اسماعیل ربای تاج گذاری و تأسیس امپراتوری شیعه مذهب صفوی حضور داشتند.
مؤسسین این سلسله علی، حسن و احمد، سه پسر دیلمی بویه بودند که در رکاب سپاه مرداویج بودند و پس از او، ترقی کردند. رخ‌دادهای بعدی نشان داد آنان رهبرانی توانمند و پرتکاپو بودند. علی که اصفهان را در دست داشت، به جنوب لشکر کشید و فارس را به چنگ آورد، در حالی که حسن جبال را به تملک درآورد و احمد کرمان و خوزستان را تسخیر کرد. حسن با پیش‌روی به سوی غرب در سال ۹۴۵ م وارد بغداد شد. ۱ سال بعد مستکفی خلیفه عباسی را سرنگون کرد و او را با المطیع جای‌گزین کرد. بدین ترتیب دوره‌یی از ۱۱۰ سال سیطره‌ی بوییان بر خلافت آغاز شد، سیطره‌یی که تثبیت آن برای بوییان ۱۲ سال زمان برد. آنان عنوان امیرالامرا را که رسماً به فرمان‌روایان بویی بغداد داده شده بود، اختیار کردند و شکوه تمدن ایرانی و فرهنگ اسلامی را در شرق آفریقا در زنگبار به یادگار گذاشتند و درالاسلام و امپراتوری زنگ میراث آن‌ها برای تمدن آفریقا و تاریخ تانزانیا است.